تئاتر در سالی که گذشت؛ مرور تجربه های تئاتر برخط در کرونا - دنیای با نشاط مدرسه

به گزارش خبرگزاری خبرنگاران، تنها چند روز پس از شیوع گسترده کرونا در ایران و بسته شدن سالن های تئاتر، کم کم زمزمه های جدی تری از تئاتر آنلاین به گوش رسید؛ شکلی از تئاتر که البته مخالفان و موافقان بسکمک دارد و هنوز بعضی از اینکه آن را تئاتر بنامند، اکراه دارند و البته تفکیک درستی میان فیلم تئاتر و اجرای آنلاین هم قائل نمی شوند.

تئاتر برخط یا آنلاین تا همین یک سال پیش این عبارت، ترکیب غریبی بود که احتمالا برای خیلی ها مترادف تله تئاتر ها دسته بندی می شد. اما تنها چند روز پس از شیوع گسترده کرونا در ایران و بسته شدن سالن های تئاتر، کم کم زمزمه های جدی تری از این شکل تئاتر به گوش رسید.

هفته های ابتدایی شیوع کرونا، با وجود ترس بزرگی که از این بیماری ناشناخته به دل مردم ریخته بود، در مجموع روز های شاد و خلاق تری برای آن دسته از مردم که دست به خودقرنطینگی و دورکاری زده بودند، به شمار می رفت. هنوز آمار مرگ و میر ها آنقدر بالا نرفته بود و هنوز خیلی ها تصور می کردند یک ماهه، قرار است بساط این ویروس موذی جمع شود و مردم مثل هر سال، نوروزشان را دسته جمعی جشن بگیرند.

اما باورِ همه گیری روز به روز به آدم ها نزدیک تر می شد و شور و امیدشان را برای از سر گذراندن چند هفته قرنطینه اجباری هم کم رنگ تر می کرد.

تئاتر و سینما پیش از آنکه ستادی برای مبارزه با کرونا شکل بگیرد و دستوری برای تعطیلی مشاغل بدهد، با صلاحدید وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای یک هفته دست از فعالیت کشیدند.

در همین یک هفته خانه نشینی تئاتری ها، بعضی از جوان تر ها که عادت به تمرین های دسته جمعی و گردهم آیی های تئاتری داشتند، اینستاگرام را پاتوغی کردند برای اجرای تئاتر هایی متناسب با شرایط قرنطینه.

به همین ترتیب تا پیش از رسیدن نوروز و رشد بذر نا امیدی از رفتن کرونا، چند تجربه کوچک و جمع و جور از اجرای آنلاین تئاتر در بستر اینستاگرام شکل گرفته بود. اما هنوز، آنقدر جدی گرفته نشده بود که صدای هنرمندان دیگر را در تائید یا مخالفت با خود برانگیزد.

تئاتر برخط یا فیلم تئاتر؟

با گذشت یک ماه از شیوع کرونا، دفتر موسیقی دست به کار شده و پروژه پخش آنلاین کنسرت هایی را در سطح وسیع تر و برنامه ریزی شده ای در تعطیلات نوروزی 99 شروع کرد؛ پس از این تجربه پیروز که با هدف دعوت هرچه بیشتر مردم برای در خانه ماندن در راستا تحقق شکست ویروس کرونا و قطع زنجیره شیوع این ویروس و از سوی دیگر حمایت از هنرمندان و پر کردن اوقات فراغت مخاطبان اجرا شده بود، تولید و پخش زنده تئاتر در شب های کرونایی هم کلید خورد. شکلی از تئاتر که البته مخالفان و موافقان بسکمک دارد و هنوز بعضی از اینکه آن را تئاتر بنامند، اکراه دارند و البته تفکیک درستی میان فیلم تئاتر و اجرای آنلاین هم قائل نمی شوند.

خبرنگارانن رضایی یکی از کارگردان هایی بود که توانست در این چند ماه، تئاتر هایی را به طور آنلاین در اینستاگرام و همچنین از طریق اسکای روم اجرا کند. نمایش آقای شادی یکی از این آثار بود که مستقل از طرح اجرای آنلاین اداره کل هنر های نمایشی و دهه اول اردیبهشت، به صورت آنلاین و تعاملی اجرا شد. نمایشی درباره یک برنامه زنده محبوب که مجریِ آن با بازی افشین هاشمی، به نامه ها، پیام ها و مسائل مردم پاسخ می دهد. آخرین تئاتر آنلاین او مرجان هم مختص اجرا در فضای آنلاین طراحی شده بود.

رضایی با اشاره به اینکه این شکل از تجربه در روز های اول شیوع کرونا و تعطیلی تئاترها، یک پدیده نوظهور بود و همچنان هم هست. گفته بود: در ابتدا هم من و هم گروه های دیگر تجربه های پراکنده ای داشتیم که صرفا حضور در این مدیوم بود و از اینستاگرام هم شروع شد. اغلب اجرا و پرفورمنس هایی که می دیدیم بیش از هرچیز آزمون و خطایی برای ورود به این مدیوم و این پلتفرم بود تا ببینیم چه اتفاقی می افتد. فکر کردم چه کار می شود کرد که تئاتر تعطیل نباشد و ارتباط ما با تماشاگرمان حفظ شود؟ آن موقع فکر می کردم احتمالا یک ماهی تئاتر تعطیل خواهد و به شدت مخالف این بودم که در این زمان طولانی هیچ کاری نکنیم. ما الان داریم یک نسل مخاطب را به شکلی از دست می دهیم. برای همین معتقدم حتما باید در این مدیوم جدید، دست به تجربه بزنیم. در نقطه شروع، می دیدم که خیلی ها عنوان تئاتر آنلاین را روی پخش فیلم تئاتر ها می گذاشتند. یعنی از همان تئاتری که همواره در سالن ها داشتیم و حالا نسخه ضبط شده اش در سایت پخش می شد، به عنوان تئاتر آنلاین یاد می کردند؛ که خب، مخاطب سمتش نرفت و خیلی هم تمایزی بین فیلم تئاتر هایی که همواره در سایت ها نگاه می کردیم با این نمونه ها نبود. درحالی که در نمونه های خارجی، فضای آنلاین، ایده، متن و طراحی، همه چیز باید برای این پلتفرم باشد، یعنی برای مخاطبی که از طریق لپ تاپ یا موبایل، تبلت و هر وسیله دیجیتالی دیگری می خواهد اجرا را ببیند. به نظرم شکل حرفه ای اش از این جا شروع می شود؛ ایده پردازی و نوشتن برای فضای آنلاین. از همین جا هم می شود به این موضوع اشاره کرد که خیلی از همکاران تئاتری ما انتخاب شان این نیست که بخواهند در این فضا بنویسند و ایده پردازی کنند، بعضی ها هم خیلی غریب اند با این فضا و ایده ای برایش ندارند. فکر می کنم فضای مجازی شبیه زندگی واقعی است؛ نمی توانم به چیزی خارج از زندگی روتین تفکیکش کنم که حالا بخواهم انتخابش کنم یا نه. انگار این فضای آنلاین و دیجیتالی است که ما را انتخاب کرده و حضور در آن به نظر من گریزناپذیر است. به هر حال برای من، تئاتر آنلاین از متن و نوشتن شروع شد و طبیعتا وقتی برای این فضا می نویسید، تجربه تازه ای را در کارگردانی، بازیگری و طراحی فضا تجربه می کنید.

آنچه که این کارگردان جوان در مورد اجرای برخط اشاره می کند، جدای از تجربه های مستقل هنرمندان، همان طرحی بود که از نیمه دوم فروردین شروع شد و نمایش نت به عنوان نخستین تلویزیون تعاملی و انحصاری پخش هنر های نمایشی فعالیت خود را برای پخش زنده آثار تئاتری در شب های کرونایی شروع کرد و اداره کل هنر های نمایشی همراه با شهرداری تهران، آثاری را در پردیس تئاتر شهرزاد اجرا و به صورت زنده پخش کردند.

آقای قادر آشنا که تنها چند هفته بود جای آقای شهرام کرمی را در اداره کل هنر های نمایشی گرفته بود، روز هفدهم فروردین درباره اجرا های برخط تئاتر گفت: در گام نخست بنابر این قرار گرفت تا نمایش هایی که پیش از این مجوز اجرای عمومی خود را دریافت کرده و یا تجربه اجرای عمومی را پشت سر گذاشته بودند در صف نخست اجرا های آنلاین جهت پخش از پرتال های معرفی شده قرار بگیرند. در ادامه راستا با توجه به آنکه تعطیلی فعالیت های هنری و فرهنگی ممکن است ادامه دار باشد تصمیم گیری برای اجرا های بیشتر را مورد نظر قرار خواهیم داد..

اما در بحث های مربوط به تئاتر آنلاین، پای دغدغه مهم تری هم در میان بود؛ بیم و امید هایی از اعتماد مخاطب همیشگی تئاتر به این شکل از اجرا و تغییر رابطه تماشاگر با بازیگر.

دغدغه ای به نام تماشاگرِ تئاتر

سال ها بود که تلاش هایی برای برخط کردن خدمات و فعالیت ها در همه سطوح شکل گرفته بود؛ از دولت الکترونیک تا خرید آنلاین محصولات و خدمات و حتی فعالیت های فرهنگی. اما هیچ چیز به اندازه کرونا نمی توانست چنین سرعتی در همه گیری آن بدهد؛ در یک سال اخیر، بیشتر از هر زمان دیگری سبک زندگی و کار و تفریح آدم ها به فضای مجازی منتقل شد و حتی هنرمندانی که شغل شان را از دست داده بودند، تصمیم دریافتد از طریق موبایل و لپ تاپ هایشان به کار هنری و تمرین و اجرا بپردازند؛ حتی بدون درآمدی که زندگی شان به آن وابسته بود. اما برای کدام مخاطب؟

وقتی تئاتر برخط با شیوع کرونا جدی شد، خیلی ها شروع به طرح پرسش هایی با موضوع مخاطب کردند؛ سوالاتی از این دست که آیا رابطۀ تماشاگر و بازیگر به هم ریخته و مخاطب تنبل می شود؟ آیا اساسا با تئاتری که به یک تله تئاتر شبیه است، ارتباط برقرار می کند؟ حاضر است برای تماشای چنین تئاتری پول بلیت بدهد؟

به اعتقاد آقای حمیدرضا نعیمی نمایشنامه نویس و کارگردان تئاتر، شیوه ارتباطی که امروز در قالب تولید و اجرای آثار نمایشی در بستر فضای مجازی درحال تجربه کردنش هستیم پشت سر گذاشتن نوعی آزمون و خطاست؛ او در گفتگویی تاکید کرده بود: تکنولوژی به ما نشان داد که می توانیم در هر شرایطی حتی شرایط بحران کرونا از آن به عنوان بستری متفاوت برای امیدآفرینی استفاده کنیم و چه وسیله ای مفیدتر از فعالیت های فرهنگی و هنری برای افزایش روحیه، شور و نشاط اجتماعی و ارتقاء سطح اعتمادبه نفس عموم مردم می تواند چاره ساز گذر این روز ها برای مردمان کشورمان باشد؟

آقای مسعود دلخواه نمایشنامه نویس، مترجم، کارگردان تئاتر و مدرس دانشگاه هم با اینکه معتقد است کسی نباید مخالف تئاتر برخط یا آنلاین باشد، تاکید می کند: از آن طرف کسی هم نباید بگوید تئاتر صرفا یعنی این. در چنین شرایطی هرگونه صحبت درباره تئاتر مفید است، هرگونه آموزش درست با استفاده از امکانات فضای مجازی کمک کننده است. اگر فکر کنیم تئاتر مرده و تبدیل شده به یک اجرای آنلاین، من معتقدم که چنین نیست و باید یکی، دو سال صبر کنیم تا شرایط نسبتا عادی شود و راه هایی برای اجرای زنده تئاتر پیدا کنیم. چون تئاتر با نفس تماشاگرانش است که معنی پیدا می کند نه فقط با یک رابطه تک سویه؛ بنابراین تاکید می کنم که اجرا های آنلاین خیلی هم خوب است، اما باید بپذیریم که چیزی است بین سینما و تئاتر.

هرچند آمار دقیق و جامعی از مخاطبان تئاتر های آنلاینی که از ابتدای کرونا اجرا شده اند در دست نیست، اما حسین عالم بخش (مدیر مرکز هنر های نمایشی سازمان فرهنگی هنری شهرداری) در خبری، رقم عجیب و قابل توجهی از تعداد بازدیدکنندگان پروژه تئاتر آنلاین که به صورت رایگان برای مخاطبان پخش شده بود، ارائه داد و گفت: تقریباً در 13 پلتفرمی که برای این 10 نمایش خروجی سیگنال دادیم مجموعاً یک میلیون نفر بازدید داشتیم.

با توجه به نبود آمار دقیقی از بلیت فروشی یا آمار تفکیکی از تعداد مخاطبان، مساله فروش و درآمدزایی این شکل از تئاتر هم به اندازه کافی شفاف نیست.

آقای خبرنگارانن رضایی که به جز یک تجربه کوچک در لایو اینستاگرام، آقای شادی، خانم آنلاین و مرجان را در اسکای روم اجرا و بلیت فروشی کرد، درباره مساله فروش بلیت گفت: قطعا باید به سمت ایجاد پلتفرم های مناسب برای اجرای آنلاین برویم و فکر می کنم خواهیم رفت و اصولی اش هم همین است. ما از طریق سایت تیوال بلیت فروشی کردیم و با آزمون و خطا پیش رفتیم و یکسری مسائل همان جا رفع شد، ولی اگر بخواهیم درآمدزایی کنیم، باید طرح جدی تری در این زمینه پیش بینی شود.

البته این صحبت های رضایی، پیش از سی و نهمین جشنواره تئاتر فجر و راه اندازی سامانه تلویزیون تئاتر ایران و بلیت فروشی آثار جشنواره از طریق این سامانه و همچنین دو پلتفرم دیگر بود. اما این سامانه ها همان گام های کوچکی هستند که بخش بزرگی از جامعه تئاتر ایران با دید آزمون و خطا به آن نگاه می کنند و منتظر ارزیابی نتایج آن هستند.

مسائلی از جنس سرعت اینترنت و پهنای باند

در روز های پخش برخط تئاتر ها به دلیل آنچه که حجم بالای کاربران عنوان شد، تصاویر نمایش ها چندین بار قطع و وصل شد و کلافگی مخاطبانی را به همراه داشت که پس از هفته ها تعطیلی تئاتر، پای تماشای نمایش هایی در فضای مجازی نشسته بودند.

مدیرمسئول تلویزیون اینترنتی نمایش نت همان زمان در گفتگویی گفت که با هماهنگی اجرا شده از سوی شرکت پیشتاز با مخابرات در لحظه 500 هزار کاربر می توانند وارد پخش آنلاین شوند.، اما کماکان مشکل پخش و تماشای بی دردسر آثار به شکل آنلاین وجود داشت.

آقای خبرنگارانن رضایی با اشاره به تجربه خود در این زمینه، بزرگ ترین مشکل را پلتفرمی خوانده بود که می خواستند مخاطب کار را از طریق آن، ببیند. چون به دلیل فیلترینگ، خیلی از برنامه ها مثل زوم فیلتر است؛ برای همین از اسکای روم استفاده کردند که به گفته او مسائل زیادی درست کرد و واقعا به سختی توانستیم کار را طوری اجرا کنیم که قطع نشود.

او مشکل دوم را نوسانات اینترنت عنوان کرده بود: باید در جایی اجرا بروید که اینترنت در بالاترین سرعت ممکن ایران باشد. خیلی گشتیم تا سالنی را در طبقه سوم جایی از شهر پیدا کردیم که اینترنتش خوب باشد. مسائل فنی، از سختی های اصلی کار است که مرتفع کردنش حتما باید با متخصصان این حوزه اتفاق بیفتد. از طرفی، مخاطب ما به ویژه افراد مسن تر خانواده هنوز یاد ندریافتد با سایت ها کار کنند. ما برای توجیه کردن و راهنمایی مخاطب خیلی انرژی گذاشتیم. البته که بخشی از مسائل اجرای تئاتر آنلاین این ها به خاطر نوپا بودن این جریان، طبیعی است و فکر می کنم به محض این که چند تجربه دیگر اتفاق بیفتد، به مرور این مسائل هم حل می شود..

اما آیا مسائل اجرای برخط تئاتر ها فقط به مسائل زیرساختی و اینترنت ختم می شود؟

ممیزی، قوانین اجرای برخط و باقی ماجرا

با اینکه در روز های نخست قرنطینه، اجرا های لایوی در صفحات اینستاگرامی هنرمندان شکل گرفت که طبیعتا زیر نظر قانون های مرسوم ارزشیابی و نظارت تئاتر در فضای حقیقی نبود، اما به تدریج حساسیت هایی را برانگیخت و حتی اداره کل هنر های نمایشی را بر این داشت تا اوایل اردیبهشت، جایگاه دولتی جدیدی به نام مسئول بررسی و پیگیری فعالیت های نمایشی در فضای مجازی تعریف کرده و محسن امیری را سکان دار آن کند.

در حکمی که قادر آشنا برای امیری امضا کرده بود، دلیل راه اندازی چنین بخشی در اداره کل هنر های نمایشی چنین عنوان شده بود: برگزارکنندگان بعضی از این رویداد ها خواهان مشارکت، حمایت و مشورت از سوی اداره کل هنر های نمایشی هستند... شایسته است در تعامل با برگزارکنندگان این رویداد ها و بهره گیری از نظرات متخصصین این حوزه و کارشناسان و مدیران اداره کل هنر های نمایشی، زمینه هم افزایی ظرفیت های مادی و معنوی موجود برای بهبود کیفی و بهره مندی بیشتر مخاطبان از رویداد های نمایشی فضای مجازی را فراهم آورید.

البته توجه به مساله نظارت بر آثاری که در فضای آنلاین اجرا می شود، به مدتی پیش از آن برمی گشت؛ روز هفدهم فروردین، قادر آشنا با اشاره به آنکه به جد در حال بازنگری فعالیت ها و قوانین اجرای گروه های هنری از جمله در شاخه تئاتر برای روز های متفاوتی هستیم که به سبب شیوع ویروس کرونا در کشورمان درحال سپری کردن آنیم. از تلاش برای جبران خسارات و حمایت از گروه های نمایشی با اجرا های آنلاین گفته بود.

خبرنگارانن رضایی هم درباره فرایند این نظارت و ارزشیابی چنین توضیح داده بود که: در مورد اجرا هایی که بلیت فروشی داشتیم، فرایند نظارت مانند همواره بود. در مورد فیلم تئاتر ها با آن حاشیه ها و ماجرا هایی که داشت در نهایت به فرایند واحدی نرسیدند، ولی در مورد اجرا های آنلاین و محتوای تئاتر، شورای نظارت و ارزشیابی زحمت کشید و نظارت کرد و مجوز داد و آن مجوز را به سایت بلیت فروشی دادیم. سایت هم خودش مجوز پخش آنلاین را از ساترا گرفته بود.

البته چالش های قانونی تئاتر ها در فضای مجازی تنها به مساله ممیزی محدود نمی شد؛ در همین هفته ها بود که مساله حق پخش فیلمِ تئاتر های تولید شده مناقشه برانگیز شد و دادِ تعدادی از کارگردان هایی که آثارشان بدون اجازه آن ها و بدون پرداخت حق پخش اینترنتی، منتشر شده بود درآورد.

بعضی از اینکه فیلم تئاتر آثارشان بدون اطلاع و بدون هیچ درآمدی برای صاحب اثر، در سامانه های اینترنتی پخش شده است، گلایه کردند و در کنارش، 250 هنرمند تئاتر با نگارش نامه ای خطاب به سید عباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی نسبت به خبر تعیین الزام دریافت دوباره مجوز برای نمایش فیلم تئاتر ها در شبکه نمایش خانگی واکنش نشان دادند. هنرمندان در این نامه که سی و یکم اردیبهشت منتشر شد اینطور استدلال کرده بودند که این نمایش ها پیش از این بازبینی شده و با مجوز رسمی مرکز هنر های نمایشی به صحنه رفته اند و دیگر نیازی به مجوز تازه ای نیست چراکه مرکز هنر های نمایشی و شبکه نمایش خانگی، هر دو زیر مجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هستند. استدلالی که ظاهرا مورد قبول واقع شد و پس از آن دیگر خبری از اصرار شبکه نمایش خانگی بر موضع اش شنیده نشد.

شیوه های آنلاین برای رویداد های تئاتری و پخشِ فیلمِ تئاتر ها در ماه های آینده و با تعطیلی دوباره تئاتر ها از مهر ماه قوت بیشتری گرفت و با آمادگی بیشتری از سوی برگزارکنندگانش اجرا شد.

طراحی برای فضای آنلاین

پیش از آنکه جشنواره های تئاتر مقاومت و جشنواره تئاتر فجر به عنوان دو رویداد مهم تئاتری برگزار شوند، جشنواره های نوپای دیگری فراخوان داده و با شکل و شمایل آنلاین خود را معرفی کرده بودند؛ یکی از آن ها جشنواره تئاتر+خانه به دبیری محمودرضا رحیمی که به عنوان اولین جشنواره فضای مجازی هم زمان با شیوع ویروس کرونا به همت انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس و بنیاد روایت فتح کار خود را از بیستم فروردین ماه 1399 شروع کرد و سوم خرداد هم زمان با سالروز آزادسازی خرمشهر و قرار دریافت در آستانه عید سعید فطر هم مراسم اختتامیه خود را به شکل مجازی برگزار کرد. در این مراسم که از طریق وب سایت آنتن و دو صفحه اینستاگرام تماشاخانه سرو و انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس به شکل زنده برای مخاطبان پخش می شد؛ علاوه بر سخنرانی میهمانان مدعو، برگزیدگان پنج بخش نمایش عروسکی و کودک، دیگرگونه های اجرا، آرای مردمی، مونولوگ و اجرا های گروهی خانوادگی هم معرفی شدند.

هفدهمین جشنواره سراسری تئاتر مقاومت به دبیری حمید نیلی هم که روز دوم دی مراسم اختتامیه اش را برگزار کرد، در بخش های صحنه ای، دانشجویی، کودک و نوجوان و مهمان به همراه کارگاه آموزشی و نشست های تحلیل و بررسی نمایش ها به شکل آنلاین برپا شد.

در بخش خیابانی فقط اجرا برای هیأت داوران بود تا شرایط و پروتکل های بهداشتی رعایت شود و بخش صحنه ای، در ایام جشنواره آثار هر روز از ساعت 12 تا 24 روی سایت تیوال با بهای بلیت 5 هزار تومان قابل مشاهده بود و کارگاه های آموزشی و نقد و بررسی آثار هم به صورت زنده پخش شد.

سی و نهمین جشنواره تئاتر فجر، اما در دوره ای برگزار گشت که آمار مبتلایان و قربانیان کرونا کاهش یافته بود و توانست هرچند با شکل و شمایلی متفاوت از دوره های پیشین، اما به صورت تلفیقی از اجرای حضوری و برخط اجرا شود.

بخش بین المللی این رویداد حذف شد و سالن ها با 50 درصد ظرفیت شان پذیرای مخاطبان بودند و طبق گفته حسین مسافرآستانه که دبیری این رویداد را به عهده داشت تمام گروه های تئاتری شهرستان که در جشنواره حضور پیدا کردند، تست رایگان کرونا شدند و 200 نفر اعضای ستادی جشنواره در تهران نیز تست کرونا دادند. با این همه و به دلیل رعایت پروتکل ها، سالن های کوچک میزبان تماشاگری نبودند.

از دیگر ویژگی های این دوره این بود که به دلیل رعایت پروتکل های بهداشتی هیچ کارت وی آی پی و مهمانی صادر نشد، حضور در سالن ها تنها با ارائه بلیت امکان پذیر بود و سالن اصلی تئاتر شهر، تالار وحدت، ناظرزاده کرمانی تماشاخانه ایرانشهر و تالار حافظ به تعداد محدودی تماشاگر می پذیرفت.

از طرفی، پخش مجازی آثار جشنواره از 14 بهمن و با 3 روز تأخیر از شروع جشنواره در سه پلتفرم تیوال، نمایش نت و تلویزیون تئاتر ایران انجام شد.

اما اگر قرار باشد اجرای تئاتر آنلاین ادامه پیدا کند، آیا باید برای این فضای جدید همچون یک صحنه تئاتر طراحی کرد؟

خبرنگارانن رضایی معتقد است در بحث زیبایی شناسی، باید مختص فضای آنلاین کار کرد که یکی از این تکنیک ها، کروماکی و پرده سبز است که می توان برای طراحی و فضاسازی نمایش از آن استفاده کرد. به گفته او، در مورد بازیگری هم همین تفاوت ها وجود دارد؛ چون این بازیگر دارد در یک نمایشنامه مقابل دوربین بازی می کند، اما فرق می کند با تله تئاتر، فرق می کند با سریال و سینما، برای این که حین اجرای زنده باید یکسره کارش را اجرا کند که قطع و کات کردنی در آن نیست. رضایی تاکید می کند: همانطور که ایده برای این فضا نوشته شده، بازیگر هم باید به شکل آنلاین حضور مخاطب را احساس کند و با آن ها در ارتباط باشد، یعنی به خاطر فرم، به شکل تعاملی با مخاطب هم ارتباط داشته باشد؛ بنابراین تکنیک های بازیگری اش هم مقداری متفاوت می شود.

با وجود چالش های تئاتر آنلاین و پخش فیلم از طریق فضای مجازی، ضرورت هایی که بر هنر نمایش تحمیل کرده و همه، اما و اگرهایش، یک سوال مهم هم باقی می ماند؛ آیا تئاتر در پساکرونا هم می تواند در فضای مجازی با قدرت به کارش ادامه دهد و حتی با رفع کردن نواقص اش، به شیوه ای محبوب از تئاتر برای مخاطبان تبدیل شود؟

تئاتر برخط در پساکرونا

اختلاف نظر هایی جزئی حتی میان آن ها که موافق تئاتر آنلاین هستند هم وجود دارد؛ بعضی چنین شکلی از تئاتر را یک راه حل موقت برای زنده نگاه داشتن تئاتر خواندند و بعضی دیگر آن را تجربه ای خواندند که اتفاقا می تواند در فردای تمام شدن کرونا هم ادامه پیدا کند.

خبرنگارانن رضایی که تجربه سه تئاتر آنلاین را در این ماه ها داشته و مخاطبش برای تماشای این آثار بلیت خریده، از مزایای این نوع تئاتر می گوید: ما این جا مخاطبی را داشتیم که به واسطه آنلاین بودن، از نقاط مختلف جهان ما را می دید؛ خارج از ایران و خارج از تهران؛ بنابراین اجرای آنلاین، به هر حال مخاطب دیگری را دارد درگیر تئاتر امروز ما می کند. خود همین یک تجربه بود، چون به هر حال مخاطب حرفه ای تئاتر در تهران، نگاهش و سلیقه اش متفاوت است با مخاطبی که ساکن شهر های دیگر با فرهنگ های متفاوت است، یا مخاطبی که خارج از ایران حضور دارد و اصلا با این فضا آشنا نیست. این دسته از تماشاگران هم مثل ما، برخورد اول شان با این پدیده بود. اما در کنار این، برای من جذاب بود که می دیدم خانواده ها به عنوان مخاطب درگیر تئاتر آنلاین شدند. درحالی که همواره نسل جوان پیگیر تئاتر حرفه ای بوده است. اما حالا کافی است که همه در خانه کنار هم بنشینند و تئاتر ببینند؛ حتی آن پدر و مادری که هیچ وقت نمی آمده تئاتر ببیند. در هر سه اجرایی که من تجربه کردم شاهد این رویداد بودم و برایم تجربه جالبی محسوب می شد.

شیوه تئاتری که با وجود دردسرهایش، ظاهرا به مذاق مدیران هنری هم خوش آمده؛ سوم خرداد بود که مدیرکل هنر های نمایشی گفت: خوشبختانه طی همین سه ماه اخیر که کشورمان درگیر مبارزه با ویروس کروناست؛ بستر فضای مجازی توانسته قابلیت های متفاوتی را در اختیار هنرمندان قرار دهد و می توان از تجربیات به دست آمده در این ایام برای روز های پسا کرونا نیز آورده های فراوانی را استخراج کرد..

اما آیا تئاتری ها هم بعد از رفع ضرورتی به نام کرونا همچنان به تئاتر آنلاین و تئاتر در فضای مجازی روی خوش نشان خواهند داد؟

ایوب آقاخانی نمایشنامه نویس، کارگردان و مدرس تئاتر در این زمینه می گوید: من بیش از اینکه نگران آسیب های خانمان برانداز این ویروسِ مرموزِ لعنتی روی تئاتر باشم، نگران مسئولانی هستم که به نداشتن تئاتر دارند عادت می کنند. نگران مخاطبانی هستم که به تئاتر ندیدن دارند عادت می کنند. مطمئنم اگر همین الان با بسکمک از کسانی که درگیر فضای مجازی هستند حرف بزنید شاید دوران پیش از واتساپ، تلگرام و اینستاگرام را حتی به یاد نیاورند در حالی که تازه آغشته آن شده اند. این برخورد و این جنس از برخوردی که نسبت به رفتار های هم وطنان خودم و مدیرانی که سال ها با آن ها کار کرده ام در حافظه ام دارم، من را به شدت نگران می کند و تاکید می کنم که این نگرانی شبیه نگرانی های هیچ کجای جهان نیست؛ من نگران مسئولان و مخاطبان ایرانی هستم، برای اینکه حافظه تاریخی ضعیف و عادت های خیلی ناگهانی در زندگی شان جا های پررنگ و استواری دارد و می ترسم که نکند تئاتر ندیدن و حذف آن، یکی از عادت های این دو طبقه ای باشد که به آن اشاره کردم. نگران معیشت خانواده تئاتر که خودم هم جزوشان ام هم هستم، اما انگار همه یادشان رفته باید نگران چیزی باشند که ریشه در عادت های فرهنگی ما دارد.

آقاخانی البته با اجرای تئاتر به شکل آنلاین مخالفتی ندارد، اما با اشاره به اینکه ما مجبوریم این دریچه ها را باز نگه داریم و به آن فکر کنیم. می گوید: این فعالیت ها کمکی به نگرانی مدنظر من نمی کند، چون ترس من از همین هاست. اینکه نکند اصلا فکر کنند تئاتر یعنی تئاتر آنلاین؟ نکند فکر کنند ارتباط با فیلم فقط از طریق وی اودی است؟ نکند مسئولان دیگر هزینه، انرژی، زمان و برنامه ریزی صرف ساخت سخت افزار تئاتر، سالن و چیز هایی مانند آن، نکنند؟ و بگویند دو سال، سالن تئاتر نداشتیم مگر چه شد؟ این جمله را آنقدر در جلسات داخلی از زبان مدیران شنیده ام که مطمئن باشید این نگرانی من، محصول تجربه معاشرت با مدیرانی است که عموما به ناشایستگی بر مسند مدیریت تکیه می زنند و من نگران همین چیز ها هستم که نکند تلاش ها تبدیل به تنها خط موجود در تولید تئاتر شود.

البته خبرنگارانن رضایی نظر متفاوتی دارد و معتقد است مقابل همه جریان های تئاتری جدید، همواره یک گارد و بعد ریسک هایی وجود دارد که اگر این ریسک ها کم شود؛ از گارد ها هم کاسته می شود. او تاکید می کند: از امکان های اجرای آنلاین، صرفه اقتصادی آن است؛ مخاطبان خارج از ایران بلیت را به دلار می خرند و این از لحاظ اقتصادی خیلی برای گروه مقرون به صرفه است؛ بنابراین فکر می کنم به محض این که یک مقدار شرایط اجتماعی و اقتصادی، شرایط بیماری و مسائل دیگر متعادل شود، شاهد اجرا های آنلاین بیشتری می شویم. در شرایطی که همه به سمت فضای دیجیتالی و اینترنتی شدن همه کار ها می رویم امکانات آنقدر گسترده می شود که زیرساخت هایش هم به مرور زمان فراهم خواهد شد و دیر یا زود همه ما به این فضای جدید و اقتضائاتش تن می دهیم.

مسعود دلخواه، نمایشنامه نویس، کارگردان و مدرس تئاتر هم البته به جنس دیگری از مخاطبان تئاتر باور دارد و می گوید: تئاتر در جهان کرونایی، دچار تحولاتی شده، اما معتقدم بعد از مدتی که نمی دانیم چقدر است -شاید یک سال یا بیشتر- باز تشنگی برای دیدن تئاتر، کنسرت موسیقی و هنر های اجرایی خیلی زیاد خواهد بود و در این شکی ندارم. چون زمانی که سینما اختراع شد همه فکر می کردند تئاتر کنار می رود، اما دیدیم که تئاتر خیلی قوی به زندگی اش در کنار سینما ادامه داد، یا زمانی که فضای مجازی تقویت شد این احساس دوباره به وجود آمد که تئاتر دیگر تماشاگر نخواهد داشت، اما دیدیم که تئاتر همواره مخاطبان خاص خود را داشته.

پفراینده تئاتر آنلاین و پخش آن از طریق فضای مجازی با اینکه مدتی است سالن های تئاتر از تعطیلات طولانی مدت شان برگشته اند، هنوز بسته نشده. فضایی ناشناخته که هرچند خیلی از تئاتری هایی که نگران اصالتِ هنر زنده تئاتر بوده و هستند، نگران تبعات و آسیب هایش هستند، اما بعضی دیگر را هم به کشف گوشه های تاریک و فرصت سازش علاقه مند کرده است.

بی کیفیت بودن نمایش های آنلاین از نظر سطح بازی ها و یا نامناسب بودن دکور و صحنه آرایی را که کنار بگذاریم، ابرِ سیاهِ نگرانی های کلانی، بر آسمانِ تئاتر ایران سایه انداخته است.

چند روز پیش، شیوع کرونا در ایران به یک سالگی اش رسید؛ تاریخی که شروعی بر بدبکمک ها و تعطیلی و بلاتکلیفی تئاتر و هنرمندانش بود و هنوز هنرمندان زیادی با سوالات و دغدغه های متعددی روبرو اند؛ اینکه تکلیف تئاتر در روز هایی که سرانجام این بیماری همه گیر فروکش می کند، چه خواهد بود؟ تئاتر و مخاطبانش در پساکرونا چه وضعیتی را تجربه می کنند؟ این آینده ناشناخته چه ویژگی هایی خواهد داشت؟