سرگذشت رودکی برای نویسنده فقط ابزاری برای بیان افکار و تأملات او درباره اوضاع حال دنیا است، رمانی روسی درباره زندگی رودکی - دنیای با نشاط مدرسه

بازگشت به پنج رود از رمان های روسی است که توانست توجه و نگاه خوانندگان و منتقدان زیادی را در روسیه به خود جلب کند. به نظر شما چه عاملی باعث چنین استقبالی در روسیه از رمانی شد که داستان زندگی شاعری ایرانی است؟

فکر می کنم مهم ترین عامل این باشد که سرگذشت شاعری شرقی برای نویسنده فقط ابزار و دستمایه ای بوده برای بیان افکار و تأملات او درباره اوضاع حال دنیا. بسیاری از مسائل مطرح شده در کتاب، در روزگار خود ما هم موضوعیت دارند و همین باعث شده که کتاب، به رغم فاصله زمانی و مکانی فراوان ماجراهایش با روزگار ما، هم برای خوانندگان روس مجذوب نماینده و تفکربرانگیز باشد و هم برای ادبیات دوستان کشورهای دیگر.

آندری ولوس در بازگشت به پنج رود چه سودایی در سر دارد و دیگر اینکه چه تصویری از زندگی و زمانه رودکی به ما نشان می دهد و چه بخش هایی از زندگی پدر شعر فارسی در این رمان بازنمایی شده است؟

از زندگی رودکی درمجموع اطلاعات زیادی در دست ما نیست. به همین علت، بیشتر آنچه در این کتاب درباره زندگی رودکی نقل شده، آفریده خود نویسنده است؛ ولی در عین حال، به خوبی پیداست که وُلوس تسلط خوبی بر منابع مربوط به آن روزگار دارد و از آنها هم، به شیوه ای هنری و غیرمستند، در نوشتن رمانش بهره برده است. در نتیجه ، تصویری که از کل حیات سیاسی و فرهنگی آن موقع به دست می دهد؛ حتی اگر واقعی نباشد، کاملا باورپذیر است.

بازگشت به پنج رود اگرچه ماهیتی رمان گونه دارد؛ اما محور روایی آن سراسر مبتنی بر تخیل خلاقه نویسنده نیست و عمده آن بر مستندات تاریخی بنا شده است. به نظر شما این رمان به چه ژانری تعلق دارد؟

من این اثر را رمان تاریخی می دانم؛، همچون بسیاری از نمونه های مشهور این ژانر در ادبیات غربی، که آمیزه ای از خیال و واقعیت هستند. نویسنده ضمن آن که اساس و چارچوب کار خود را بر بعضی اطلاعات مستند و واقعیِ تاریخی بنا نموده است، هر جا که صلاح دیده شخصیت هایی خیالی را وارد اثر نموده یا به قهرمانان حرف ها و اعمالی نسبت داده که در هیچ سندی موجود نیست، به طوری که در بسیاری از جاها جز با پژوهشی جدی نمی توان به قطع معین کرد کدام بخش ها مستند و کدام بخش ها زاییده خیال نویسنده هستند. اصولا هم فکر می کنم کسی که این کتاب را می خواند، نباید در آن در پی شناختن سیمای واقعی رودکی باشد یا مثلا از خیالات نویسنده درباره او به خشم بیاید. کتاب را باید همچون رمانی خیالی خواند که قهرمانش رودکی است.

شما در یکی از نشست ها که سال گذشته در خانه کتاب و ادبیات ایران درباره ظرافت های ویرایش در متون ترجمه ای برگزار گردید به مهم ترین مشکل در ترجمه و ویراستاری متون ایران شناسی اشاره کردید که آن منبع شناسی و دسترسی به منابع بود. خواستم این مسئله را به نوعی به ترجمه این رمان تعمیم دهم؛ چراکه بازگشت به پنج رود هم متن تازه ای است که از منابع کهن استفاده نموده است. درباره چالش هایی که در این ترجمه این اثر داشتید بیشتر شرح دهید.

بله، آن مشکل دقیقا در ترجمه این اثر هم خود را نشان می داد. وُلوس در این رمان بارها صحنه ها و حکایاتی را از منابع قدیمی تاریخ و ادبیات ایران، مانند تاریخ بخارا، نصیحةالملوک، سیاست نامه، کلیله و دمنه نقل نموده است، بدون آن که ارجاعی داده باشد. یافتن این ارجاع ها مشکل بزرگی بود که حتی خود نویسنده هم نتوانست در این زمینه یاری چندانی بکند. بسیار احتمال دارد ارجاع هایی هم باشند که من پیروز به کشفشان نشده ام. حتی پس از یافتن ارجاع ها هم باز گاهی مسئله چگونگی نقل آنها مسئله ساز می شد. این مسئله ای است که در ترجمه این رمان به سایر زبان ها پیش نمی آید. مسئله اینجاست که نویسنده در حقیقت متنی را از فارسی به روسی ترجمه نموده و در متن رمان گنجانده است. حالا اگر بخواهیم همین بخش را دوباره، بدون توجه به متن فارسی، از روسی برگردانیم کار عجیبی است و اگر هم متن فارسی را عینا بیاوریم، با سبک بقیه متن همخوانی ندارد، ضمن آن که نویسنده به نقل عین به عین منابعش هم پایبندی نداشته و هر جا لازم دیده تغییراتی در آنها داده است. برای همین ناگزیر شدم راه حلی بینابینی انتخاب کنم و ضمن استفاده از واژه ها و تعبیرات متن اصلیِ فارسی، گاه تغییراتی هم در آن بدهم تا یکدستیِ سبکیِ متن زیاد به هم نریزد.

مشکل دیگری که در ترجمه با آن روبه رو بودم این بود که نویسنده در بسیاری از جاها از کلمات و اصطلاحات فارسی استفاده نموده است که برای خواننده روس نوعی غرابت را تداعی می نمایند، در حالی که همین واژه ها در فارسی در زمره واژه های عادی و روزمره به شمار می آیند و اگر معادل ساده آنها در ترجمه به کار می رفت، آن غرابتِ سبکی که در متن اصلی وجود دارد، در ترجمه فارسی از دست می رفت. به همین علت، تصمیم گرفتم تقریبا به همان نسبت که نویسنده در متن روسی از واژه های فارسی استفاده نموده، من هم در متن فارسی از بعضی واژه های قدیمی و دور از فکر فارسی استفاده کنم تا غرابت زبانی و سبکیِ متن تا حد امکان حفظ گردد.

در آخر بفرمایید چه ترجمه هایی در دست کار دارید و آیا به زودی ترجمه دیگری از شما خواهیم خواند؟

به تازگی ترجمه رمان دکتر ژیواگو را آغاز نموده ام که البته کار وقت گیری است و فکر نمی کنم زودتر از یک سال دیگر به خاتمه برسد. در کنار آن، ترجمه یک نمایشنامه از بولگاکف و یک کتاب تحقیقی از تورج اتابکی و لانا راوندی فدایی درباره سرگذشت نسل نخست مهاجران و کمونیست های ایرانی در شوروی هم در حال اتمام است و امیدوارم به زودی آن ها را تحویل ناشر بدهم.

رمان بازگشت به پنج رود نوشته آندری ولوس با ترجمه آبیتن گلکار در 528 صفحه با قیمت 135 هزارتومان به وسیله نشر برج منتشر شده است

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران